Pigwa czy pigwowiec? Warto się nad tym zastanowić, bo nazwy te oznaczają różne krzewy. Tak się składa, że wśród polskich nazw roślin można znaleźć kilka par takich jak pigwa i pigwowiec. Mamy oto bowiem kasztana i kasztanowca, jaśmin i jaśminowca, wiąz i wiązowca, leszczynę i leszczynowca, a lista mogłaby być znacznie dłuższa.

Z reguły w takich parach nazwa pierwotniejsza – pigwa, kasztan, jaśmin – przypisana jest roślinie znanej na obszarze kultury europejskiej od wieków starożytnych.

Wywiedziona od niej nazwa pochodna – pigwowiec, kasztanowiec, jaśminowiec – identyfikuje roślinę będącą stosunkowo niedawnym przybyszem. Dziś często ten młodszy “kuzyn” jest bardziej rozpowszechniony w naszych ogrodach i parkach niż jego pierwowzór. W rezultacie następuje swoiste “przeszczepienie” starszych nazw i słyszymy je często stosowane niepoprawnie.

Ktoś, kto nigdy nie widział prawdziwej pigwy, kasztana czy jaśmina, używa tych nazw nagminnie, nieświadom, że odnosi je do pigwowca, kasztanowca i jaśminowca.

Afrodyzjak

Przyczyna zainteresowania pigwą i jej udomowienia leżała bez wątpienia w zaletach kulinarnych, ale również w nie do końca zrozumiałej roli, jaką ten owoc odgrywał w ceremoniach weselnych.

W ich to trakcie pan i panna młoda jedli pigwę przed udaniem się na noc poślubną. Poddanie się działaniu tego owocu - afrodyzjaku - miało ułatwić młodożeńcom przebrnięcie przez ten ważny egzamin.

W sferze symbolicznej spożycie słodkiej pigwy było zapowiedzią rozkosznych dni, jakie miały czekać młodych małżonków. Nie dziw więc, że owoce te były częstymi podarkami weselnymi.

Ślad tego pradawnego zwyczaju można odnaleźć w mitologicznej relacji ze ślubu Hery i Zeusa, którzy otrzymali w prezencie od Gai drzewo rodzące “złote jabłka”, czyli pigwy.  Dar był wielce cenny, więc Hera postanowiła posadzić drzewo w ogrodzie ukrytym za bramami świata, tam, gdzie słońce chowa się każdego wieczoru.

Cudowne drzewo pozostawało pod opieką pięknych nimf Hesperyd i olbrzymiego węża. Dotarcie do tego tajemniczego ogrodu było zadaniem wręcz niemożliwym dla zwykłego śmiertelnika. Udało się to tylko Herkulesowi. Przedostatnią z dwunastu prac, którymi obciążono tego herosa, było odnalezienie ogrodu Hesperyd, pokonanie węża i zdobycie trzech pigwowych owoców.

Podobnie w opowieści o sądzie Parysa odnaleźć można świadectwo tej samej tradycji. Otóż do sławnego sporu między Herą, Ateną i Afrodytą o miano najpiękniejszej doszło podczas wesela Peleusa i Tetydy.

Spór został sprowokowany pigwą przyniesioną na wesele i przeznaczoną dla najpiękniejszej z uczestniczących bogiń. Parys rozsądził, że najpiękniejszą była Afrodyta (przez Rzymian nazywana Wenus), która w ten sposób weszła w posiadanie owocu pigwy. Tym samym w jej rękach znalazł się silny afrodyzjak, z pomocy którego Afrodyta niejednokrotnie później korzystała.

Marmolada

Nawet dla tych, którzy wątpią w skuteczność pigwy jako afrodyzjaku, nie mniej ważne są jej walory smakowe. Jak to wyraził jeden z XVII-wiecznych autorów, żaden inny owoc nie miał tylu zastosowań kulinarnych co pigwa.

Szczególny rozkwit popularności doświadczyła ona w czasie średniowiecza. Wielkie wzięcie miały sosy, przetwory i wina z pigwy. W Niemczech tradycyjnym smakołykiem bożonarodzeniowym były kandyzowane plasterki pigwy.

Jeszcze więcej potraw aromatyzowano tymi owocami, gdyż, jak twierdzili ówcześni smakosze, pigwy wydzielały zapach, który pobudzał apetyt.

Nawet istnienie marmolady zawdzięczamy pigwom. Portugalczycy, korzystając z bodajże najlepszych pigw rosnących w ich kraju, pierwsi wpadli na pomysł przerabiania owoców na marmoladę. Jej nazwa pochodzi od portugalskiego marmelo, czyli pigwa.

Marynarze wcześnie docenili zalety pigw, gdyż zauważyli, że ich spożywanie chroniło przed szkorbutem. Na długie wyprawy zabierano więc beczki pełne tych owoców, zakonserwowanych z rodzynkami i miodem.

Na morzu nie zawsze jednak starczało pigw dla wszystkich. W czasie tych najdłuższych rejsów, jak podróż Magellana dookoła świata, pigwami raczyli się jedynie oficerowie, marynarze natomiast wyskrobywali z beczek, to czego tamci nie dojedli. 

W niektórych krajach pigwa była ceniona również z uwagi na jej wartościowe nasiona, z których po namoczeniu otrzymywano śluzowaty żel (podobnie jak ma to miejsce w wypadku siemienia lnianego). Pigwowy żel znajdował rozliczne zastosowania, tak z zakresu kosmetyki (np. do układania włosów), jak i medyczne (łagodzenie podrażnień pokarmowych).

Rzymskie freski

W przekonaniu starożytnych Rzymian pigwy chroniły przed złym lichem i diabelskim okiem. Dla ochrony i zapewnienia pomyślności, w zwyczaju mieli Rzymianie malowanie wizerunków tych owoców na ścianach domów. Kiedy rozpoczęto wykopaliska w Pompei, znaleziono tam freski i mozaiki przedstawiające ten owoc. Przywiązanie Rzymian do pigw zaowocowało stopniową wędrówką tych roślin w ślad za legionami. To właśnie rzymskim żołnierzom przypisuje się zasługę rozpowszechnienia pigw poza regionem śródziemnomorskim.

Owoce pigwy są dość szczególne ze względu na meszek pokrywający ich skórkę. Omszenie to było przyczyną, dla której w pigwach dopatrywano się kiedyś środka zapobiegającego wypadaniu włosów.

Podobnie jak pigwowce, pigwy w zasadzie nie dojrzewają w pełni w klimacie północnej części Europy. Zbierane nawet po pierwszym mrozie, owoce są nadal twarde i cierpkie. Swą słodycz i aromat ujawniają dopiero po upieczeniu lub przerobieniu na przetwory.

Dzięki wysokiej zawartości pektyn w owocach, dodatek pigw do innych przetworów jest bardzo pożądany. Nieprzydatnością do spożycia na świeżo tłumaczy się zapomnienie, w jakie pigwy popadły w obecnym stuleciu. W krajach cieplejszych, gdzie owoce dojrzewają w pełni, tracą meszek na skórce, miękną i stają się soczyste, jada się je na surowo.

O wysokim statusie pigwy w średniowiecznej Europie najlepiej świadczy fakt, że była wymieniana w edykcie Karola Wielkiego wraz z innymi cenionymi roślinami, które z nakazu cesarza miały być uprawiane przez wszystkich poddanych, gdzie tylko to było możliwe.

W czasach Renesansu pigwa zyskała nową symbolikę. W tym okresie artyści i uczeni zaczęli pilnie studiować wielkie dzieła starożytnych. Doczytano się wtedy w “Historii Naturalnej” Pliniusza, że z jednej sadzonki pigwy można odtworzyć całe drzewo. Jak dziś wiemy, pigwa nie jest pod tym względem niczym nadzwyczajnym, ale pięć wieków temu, przywiązano do tej wzmianki dużą wagę.

Na jej podstawie, pigwa zaczęła funkcjonować jako symbol zmartwychwstania i tym należy tłumaczyć jej obecność na wielu renesansowych obrazach przedstawiających Matkę Boską z Dzieciątkiem. Owoc pigwy w rękach malutkiego Jezusa był odczytywany jako zapowiedź czekających go wydarzeń.